پوختە:
بڕیاری ئەم دواییەی حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ دابەشکردنی 25 هەزار پارچە زەوی، تەنها بەسەر فەرمانبەرانی حکومەتدا، سیاسەتێکی پڕ لە دژایەتی و نایەکسانی و زیانی درێژخایەنی ئەگەریی هەیە. لە کاتێکدا دەستپێشخەرییەکە، ڕەنگە وەک هەوڵێکی باش بۆ پاداشتکردنی فەرمانبەرانی حکومی (كه‌رتی گشتی)، یان دابەشکردنەوەی سەرچاوەکان ده‌ركه‌وێت، بەڵام کاریگەرییەکانی نیگەرانی جددی سەبارەت بە حوکمڕانی، دادپەروەری، بەردەوامیی و کاریگەرییە کۆمەڵایەتی- ئابورییە فراوانەکان لەسەر کۆمەڵگا دەوروژێنن.
1. بنەمای یاسایی و پرسیاری حوکمڕانی
ئەم سیاسەتە لەسەر چ بنەمایەکی یاسایی جێبەجێ دەکرێت؟
حکومەتەکان لە سەرانسەری جیهاندا، بەشێوەیەکی گشتی سیاسەتی تەرخانکردنی زەوی لە ڕێگەی چوارچێوەی یاسایی شەفافەوە ئەنجام دەدەن، کە بۆ سوود گەیاندن بە ته‌واوی كۆمه‌ڵگا داڕێژراون. بۆ نموونە:
لە وڵاتێكی وه‌ك سەنگاپورە، سیاسەتەکانی بەکارهێنان و دابەشکردنی زەوی لەلایەن دەسەڵاتی دووبارە گەشەپێدانی شارەکانەوە ڕێنمایی دەکرێت بۆ دڵنیابوون لەوەی، کە (نیشتەجێبوون و گەشەپێدان) سوودی بۆ هەموو هاوڵاتیان دەبێت نەک گروپە تایبەتەکان.
لە بەرامبەردا بڕیارەکەی حکومەتی هەرێمی کوردستان وه‌ك ویست و ئارەزووی خۆی دەردەکەوێت، كه ڕوونییەکی ئه‌وتۆی تێدا به‌دی ناكرێت لەسەر چوارچێوەی یاسایی، یان پرۆسەی ڕاوێژکاری، کە پاساو بۆ ئەم تەرخانکردنە دەهێنێتەوە. هه‌ربۆیه بەبێ بنەمایەکی یاسایی تۆکمە، ئەم سیاسەتە مەترسی ئەوەی لەسەرە، کە وەک لایەنگری یان تەنانەت خراپ بەکارهێنانی سەرچاوە گشتییەکان هەست پێبکرێت.
جگە لەوەش زەوی سەرچاوەیەکی سنووردارە؛ كه بە تەرخانکردنی بەشێکی زۆری بۆ یەک توێژی کۆمەڵگا - کارمەندانی حکومەت- چ پارێزبەندییەک هەیە بۆ دڵنیابوون لەوەی، نەوەکانی داهاتوو پشکی مافی خۆیان لەم سەروەت و سامانە بەکۆمەڵەدا دەهێڵنەوە؟
2. په‌راوێزخستنی فەرمانبەرانی ناحکومی
سیاسەتی دابه‌شكردنی زه‌وی، لە بنەڕەتدا جۆرێكه له جیاکاری به‌رامبه‌ر بەشێکی زۆری دانیشتووان:
توێژینەوەی کەیس: لە ساڵی 2012، ویلایەتی ماهاراشترا لە هیندستان سیاسەتێکی نیشتەجێبوونی جێبەجێ کرد، کە خانووی پاڵپشتیکراو پێشکەش بە کارمەندانی كه‌رتی حکومی دەکات. بەڵام کاردانەوەی کرێکارانی کەرتی تایبەت و بێکاران بووە هۆی سه‌رهه‌ڵدانی شەڕ و ئاڵۆزی و ناڕەزایەتی یاسایی درێژخایەن. له‌وباره‌یه‌وه ڕەخنەگران دەیانگوت: زیاتر کرێکارانی كه‌رتی تایبه‌تی پەراوێزخستووە، کە پێشتر ڕووبەڕووی کێشەی نه‌بوون و نه‌گونجاوی شوێنی نیشته‌جێبوون بوونەتەوە. له‌بارودۆخێكی له‌مجۆره‌دا، ڕه‌نگه لێکەوتەی نەخوازراوی هاوشێوە لە هەرێمی کوردستاندا سەرهەڵبدات.
3. پلاندانانی شار و کاریگەری لەسەر ژینگە
دابەشکردنی (25 هەزار) پارچە زەوی بەبێ جیاوازی، ئاڵای سوور لەسەر نەبوونی پلانی شارەکان بەرز دەکاتەوە. لێره‌دا چه‌ند پرسیارێك دێته پێشه‌وه:
ئامادەیی و هه‌بوونی ژێرخان: ئایا ڕێگاوبان و خزمەتگوزاری گشتی پێویست هەیە بۆ پشتگیریکردنی ئەم پێشهاتانە؟
بەردەوامیی ژینگەیی: بڵاوبوونەوەی بێباکانە و بێ پلانی دروست لە شارەکاندا، زەوی کشتوکاڵی کەم دەکاتەوە؛ ئیکۆسیستەمەکان تێکدەدات و کاریگەرییە نه‌رێنییه‌کانی گۆڕانی کەشوهەوا خێراتر و خراپتر دەکات.
گەشەی داهاتوو: تەرخانکردنی زەوی بەبێ پلانی ستراتیژی درێژخایەن، ده‌شێت ببێتە هۆی دروستبوونی دیمەنی شارێكی پشێو، کە ئاوێنەیەکی گەشەسەندنی بێ پلانە. وه‌ك ئه‌وه‌ی لە (لاگۆس) لە نەیجیریا بەدیکرا، کە تەرخانکردنی زەوی به‌شێوه‌یه‌كی خێرا و بێ پلان، بووە هۆی سه‌رهه‌ڵدانی قەرەباڵغی، دروستبوونی گەڕەکی زەبەلاح و دواجار تێکچوونی ژینگە.
پێدەچێت سیاسەتی حکومەتی هەرێمی کوردستان به دووربێت لە پلاندانانی هەمەلایەنەی شارەکان. چوارچێوەیەکی شارستانی پلان بۆ داڕێژراو؛ وەک لە (کۆپنهاگن)ی پایته‌ختی دانمارك دەبینرێت، هاوسەنگی لە نێوان گەشەی دانیشتووان و ژێرخانی ئابووری و پاراستنی ژینگەدا هەیە. له‌كاتێكدا کوردستان مەترسی لەدەستدانی هاوسەنگییەکی لەو شێوەیەی لەسەرە.
4. نایەکسانی ئابووری و نایەکسانی کۆمەڵایەتی
حکومەتی هەرێم بە له‌پێشینه‌دانانی فەرمانبەرانی حکومەت، تێڕوانینێک بۆ نوخبەگەرایی و نایەکسانی پەروەردە دەکات:
بڕیارەکە گروپێک بەرز دەکاتەوە و نازیان ده‌دات به‌سه‌ر گروپەکانی تردا، له‌به‌رامبه‌ر ئەوانەی لە کەرتی تایبەت، یان دامەزراندنێکی نافەرمیدان نامۆ دەکرێن. ئەمەش دەتوانێت دابەشبوونی ئابووری-کۆمەڵایەتی قووڵتر بکاتەوە، ناڕەزایی په‌ره‌پێده‌دات و یەکگرتوویی و هاوبه‌ندی کۆمەڵایەتی لەناودەبات.
هاندانی دژە بەرهەم: ئەگەر ئامانجەکە چارەسەرکردنی پێداویستییەکانی نیشته‌جێبوون و خانووبەرەیە، یان هاندانه بۆ کارەکانی حکومەت؛ بۆچی قەرزی خانووبەرە، یارمەتییەکان، یان یارمەتی کرێ پێشکەش ناكات لەبری تەرخانکردنی زەوی بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ؟ ئەمەش سوودەکانی بۆ دیمۆگرافیای فراوانتر درێژ دەکاتەوە.
5. نەوەکانی داهاتوو: لایەنێکی پەیوەندیداری بێ دەنگ
زەوی تەنیا سەرچاوەیەک نییە بۆ دابەشکردنی ئێستا – به‌ڵكو میراتێکە بۆ نەوەکانی داهاتوو. بە تەرخانکردنی زەوییەکی گەورە لە ئێستادا:
ڕوانگەی جیهانی: لە نەرویج، سەرچاوەکانی زەوی بە بەردەوامی وەک بنەمایەکی سەرەکی بەڕێوەدەبرێن، کە یەکسانی نێوان نەوەکان مسۆگەر دەکات. بۆچی سیاسەتی حکومەتی هەرێم شکست دەهێنێت لە پرسی لەبەرچاوگرتنی ڕەهەندێکی وەها ڕەخنەگرانە؟
6. سیاسەتێک، کە لەگەڵ ئامانجە ئابوورییەکان بە هەڵە هاوتەریب بێت
ئەم سیاسەتە پێچەوانەی ئامانجی ڕاگەیەندراوی حکومەتی هەرێمە بۆ هاندانی گەشەی کەرتی تایبەت:
نموونەی باشترین ئه‌زموون: وڵاتانی وەک ئەڵمانیا هانی دامەزراندن لە کەرتی تایبەت دەدەن بە پێشکەشکردنی (باج،
پشووەکان، پلانی نیشتەجێبوون و یارمەتی پەرەپێدانی پیشەیی). دواجار ئەم جۆرە دەستپێشخەرییانە هاوسەنگی ئابووری پەروەردە دەکەن، نەک ته‌نها لە بەرژەوەندی یەک کەرتدا.
7. ڕاسپاردەکان
حکومەتی هەرێم لەبری دابەشکردنی زەوی، دەتوانێت بیر لە سیاسەتی جێگره‌وه بکاتەوە:
پلانی نیشتەجێکردنی گشتی: پەرەپێدانی پرۆژەی نیشتەجێبوونی گونجاو، کە هەموو هاوڵاتیان دەستیان پێ بگات و دڵنیابوونه‌وه لە گشتگیری.
یارمەتیدانی نیشتەجێبوون: دابینکردنی پشتگیری دارایی بۆ کڕینی خانوو، یان کرێ، بەهێزکردنی تاکەکان بۆ هەڵبژاردنی ئه‌و شوێنانه‌ی لەگەڵ پێداویستییەکانیان بگونجێت.
داڕشتنی پلانێكی شه‌فاف بۆ شارەکان: داڕشتنی ماستەرپلانێک، کە دابەشکردنی زەوی لەگەڵ ئامانجەکانی گەشەپێدانی بەردەوامدا هاوتەریب بکات.
یەکسانی نێوان کەرتەکان: دیزاینکردنی هاندان بۆ كارمه‌ندانی هه‌ردوو کەرتی گشتی و تایبەت بۆ پاراستنی هاوسەنگی و دوورکەوتنەوە لە دابەشبوونی کۆمەڵایەتی-ئابووری.
ئەنجام
لە کاتێکدا ڕەنگە سیاسەتی دابەشکردنی زەوی له‌لایه‌ن حکومەتی هەرێمی کوردستانه‌وه به‌جۆرێك بەخشندە دەربکەوێت، بەڵام بارگاوییە بە دژایەتی و مەترسی. هه‌روه‌ك بنەماکانی یەکسانی و پلاندانانی شار و بەردەوامیی ژینگه‌یی تێکدەدات، لە هەمان کاتدا دابەشبوونی کۆمەڵایەتی و ناهاوسەنگی ئابووری دروست دەکات. سیاسەتێکی دروست و بیرلێكراوە و لۆژیكی (گشتگیری، بەردەوامی و پێداویستییە درێژخایەنەکانی سه‌رجه‌م هاوڵاتیان) لە پێشینە داده‌نێت- نەک تەنها له خه‌می کارمەندانی حکومەتدا بێت.
بە چارەسەرکردنی ئەم نیگەرانیانە، حکومەتی هەرێمی كوردستان، دەتوانێت پێشینەیەک بۆ حوکمڕانی بەرپرسیارانە، به‌یه‌كسانی بەڕێوەبردنی سەرچاوەکان، و گەشەپێدانی بەردەوام دابنێت.
