هه‌ڵشۆ عبدالفتاح
پێشه‌كی:
متمانەی هاوڵاتی بۆ پارتی سیاسی و سەركردەی سیاسی لە وڵاتە دیموكراسییەكاندا، دەكرێت بە توخمێك و بەردی بناغەی حكومڕانی و فەرمانڕەوایی دیموكراتی هەژمار بكرێت. بەتایبەت بۆ ئەو دامەزراوە و هێزانەی پەیوەندییان بە داڕشتنی سیاسەتی گشتییەوە هەیە، یان نوێنەرایەتی گروپە جیاوازه‌كان دەكەن. دروستبوونی متمانه‌شپرۆسەیەكی دوور مه‌ودایه، كە خۆی دەبێنیتەوە لە كاری به‌رده‌وام، ئەزموونی ڕابردوو، هەڵوێستە سیاسییەكان و بەریەككەوتنی لەگەڵ خواسته‌كانی هاوڵاتیدا. هه‌روه‌ك بوونی ئەم كەناڵی پەیوەندییە وەك هەر كارێكی تر، لە یەكەم هەنگاو بە كۆمەڵێك قۆناغی بەرزی و نزمی تێپەڕدەبێت، تا دەگاتە ئاستی لوتكە. هیچ كام لە ئاستەكانی متمانەش بێ بەها نییە و كارێكی سادە نییە؛ بۆیە لە هەر قۆناغێكی (متمانە)دا بوەستین، ئه‌و ئاسته‌نگ و دژوارییه‌ش ده‌بینین، كه پێیدا تێپه‌ڕیوه. ڕەنگە قورسترین قۆناغی متمانە، پێچەوانەی بەدەستهێنانی؛ لەدەستدانی بێت. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی (متمانه) جۆرو شێوازی جیاوازی هەیە، بەڵام لێرەدا زیاتر سه‌رنجمان لەسەر متمانەی سیاسییە، كە خۆی لەسەر پرسی بەشداری سیاسی و بەڕێوەبردن دەبینێتەوە.
لە پرسی متمانەی سیاسیدا، كاتێك هاوڵاتی باوەڕ و دڵنیایی خۆی بە دامەزراوەكانی (حكومەت، پەرلەمان، دەسەڵاتی دادوەری، هتد) دەدات، واتە هاوڵاتی ڕاستەوخۆ بڕیار لەكاروباری ڕۆژانە نادات، بەڵكو لە ڕێگەی نوێنەرێكییه‌وه خواست و داواكاری و كارنامەی خۆی لەو بەڕێوەبردنەدا دەبینێتەوە، كه لەگەڵ بەرژەوەندییەكانیدا هاوتەریبە. گه‌رچی مەرج نییە تەواوی خواست و بەرژەوەندییەكانی لە یەك كات و شوێندا لەو كارە بەدەستبێت، بەڵام سەرئەنجام بەرژەوەندی گشتی و پاراستنی كەسێتی مه‌عنه‌وی هاوڵاتیش هۆكارێكە بۆ پێدانی ئەو متمانەیە.
متمانەی سیاسی؛ هۆكارێك بۆ مانەوەی پارت و سەركردەی سیاسی
پارت، دامەزراوە و سەركردەی سیاسی وەك چۆن هۆكاری سه‌رهه‌ڵدان و مانه‌وه‌ی هەیە، هاوكات هۆكاری كەوتن و له‌ناوچوونیشی هەیە؛ ئەمەش دەوه‌ستێته سەر ئەو بنەما و ڕەگەزانەی لەسەری دروستبوون. هه‌ربۆیە بۆ پارتێكی سیاسی یاخود سەركردەیەكی سیاسی، له‌گه‌ڵ هۆكارەكانی مانەوەیدا وەك سوپا، پارە و پشتیوانی دیكە، ئاستی متمانەی هاوڵاتیش هۆكارێكی بەهێزە بۆ مانەوە و بەردەوامی. لە دۆخی لاوازبوون، یاخود نەمانی متمانەدا پێشهات و ئەگەرەكان بۆ لەناوچوون لە خەیاڵەوە دەبێتە فاكت و ڕووداوی ڕاسته‌قینه.
نه‌مانی متمانه‌ی هاوڵاتی به حكومه‌ت ده‌شێت چه‌ندین هۆكاری هه‌بێت؛ لێره‌دا ئاماژه به دوو خاڵی سه‌ره‌كی ده‌كه‌ین:
شەفافییەت:
شەفافییەت ده‌كرێت وه‌ك خاڵێكی سه‌ره‌كی و كاریگەر هەژمار بكرێت لەسەر بوونی ئاستی متمانەی نێوان تاك و حكومه‌ت، چونكە لە ڕێگەی ڕوونكردنەوە و خستەڕووی تەواوی زانیارییەكان ده‌رباره‌ی بابەت و پرسە جیاوازەكان؛ دەكرێت هاوڵاتی بڕیاری دروست بدات. هەربۆیە بەشێك لە ڕووناكبیر و شارەزایان شەفافییەت بە ئۆكسجینی دیموكراسی هەژمار دەكەن. هانا ئارێنت بیرمه‌ندی دیاری بواری سیاسی لە بارەی شەفافییەتەوە دەڵێت "نەبوونی شەفافییەت دەبێتە هۆی مۆنۆپۆڵكردن و متمانەی گشتی دەشێوێنێت." بێگومان لە ناو پرۆسەی شەفافییەتیش بابەتی دارایی و ئابووری كاریگەرییەكی گەورەی لەسەر لاوازی و دابەزینی ئاستی جەماوەری هەیە، بەردەوام هاوڵاتی و ڕای گشتی پێویستی بە وەڵامی كۆمەڵێك پرسیارە وەك ئەوەی؛ چیت هەیە؟ لەكوێت هێناوە؟ چەندت خه‌رج كردووە؟ له چیدا خه‌رج كرا؟ ئەمانە كۆمه‌ڵێك پرسیاری گرنگن، كە بەردەوام دەكرێت و پێویسته، لە كات و شوێنی خۆیدا چەند بارە بكرێتەوە.
ئەگەر نمونەی شەفافییەت لە هەرێمی كوردستان وەربگرین، ڕاستەوخۆ وەرگرو هاوڵاتی ئەوەی بەبیردا دێت؛ پارت و سەركردەی سیاسی خەرجی و داهاتیان لەكوێوه دێت؟ لەكاتێكدا هەرێمی كوردستان ماوەی زیاتر لە دە ساڵە خاوەنی یاسایەك نییە بەناوی یاسای بودجە، هیچ ژمارە و داتایەكی فه‌رمی نییە بۆ پاڵپشتی دارایی له پارت و سەركردەی سیاسی. لێره‌دا پرسیارەكە ئەوەیە؛ ئایا ئەو خەرجی و بەڕێوەبردنی كاروباری ڕۆژانەی پارت، بارەگا، میدیاو دامەزراوە زه‌به‌لاحه‌كانیان، خەرجی سەرۆك و پاسەوان، ئۆتۆمبێل و هتد.. به‌چی دابین ده‌كرێت و لە كوێوە دێت؟ لەكاتێكدا لە تەواوی هەرێمی كوردستان، ئەوەی بەرچاو كەوتبێت یەك پارتی سیاسی نەبووە لە مێژووی حكومڕانی ده‌سه‌ڵاتی كوردیدا، ڕاپۆرتێكی دارایی ساڵانەی خۆی لە داهات و خەرجی بۆ ڕای گشتی خستبێته‌ڕوو. گه‌رچی بەپێی یاسا، دیوانی چاودێری دارایی ئەو لایەنەیە، كه دەتوانێت لە پرسی دارایی پارتە سیاسییەكان بكۆڵێتەوە، بەڵام كەمترین چالاكی و ئامادەیی لەم بوارەدا هەبووە.
لەگەڵ نەبوونی ڕاپۆرت و ژمارەی وردی دارایی، ڕاستەوخۆ جێگرەوەی شەفافییەت دێتە پێش، ئەویش نهێنی و مایه‌ی دروستبوونی گومانە!. به‌م هۆیه‌شه‌وه پرسی لاوازبوونی متمانە خێراتر دێته به‌ر باس، هه‌روه‌ك لەحاڵەتی بەردەوامیدا سەردەكێشێت بۆ نەمانی متمانەی یەكجاری، كە بێگومان دروستكردنەوەی ئاسان نابێت.
وتە و كردار:
وته و كردار؛ كاریگەری بەهێزی لەسەر ئاستی متمانەی هاوڵاتی هەیە. به‌وپێیه‌ی هاوڵاتی و جەماوەر بەپلەی یه‌كه‌م لەسەر به‌ڵێن و گوتاری سەركردەی سیاسی دەوەستێت؛ زۆرجار وەستانەكە بەجۆرێكە خودی سەركردە و پارته‌كه‌ش نەیانتوانیوە بەو وردییە پەی پێ ببه‌ن. دواجار به‌ڵێن و كردار وه‌ك كۆڵكه‌ی متمانه ده‌بینرێت، بەتایبەت لەكاتە هەستیارو گرنگەكان، هاوڵاتی دێت و بەراورد دەكات لە نێوان ئەوەی دەیڵێیت، لەگەڵ ئەوەی دەیكەیت. ڕەنگە كارێكی قورس نەبێت بەراوردێك بكەین لەنێوان وتەو كردار، چونكە جگە لە هەڵسەنگاندنی هاوڵاتی بۆ گوتارەكان، هێزو لایەنە كێبڕكیكارەكانیش هۆكارێكی دیكە دەبن بۆ دووباره لێدانەوەی ئەو قسانەی لەبانگەشەكانی هەڵبژاردن، یان بۆنە تایبه‌ته‌کان دەكرێت. كاتێك هاوڵاتییەك لە بانگەشەی هەڵبژاردن بەڵێنێك دەبیستێت، ڕەنگە لە ڕێگەی چەندبارەكردنەوەی لەو كاتەدا متمانەت بكات، بەڵام بۆ لەدەستدانی ئه‌و متمانەیه تەنها پێویستی بە ماوە و دەرفەتێكه.
ئاستی متمانەی هاوڵاتی له‌به‌ر ڕۆشنایی داتاكاندا:
هەرچەندە لەهەرێمی كوردستان لە 20ی ئۆكتۆبەری 2024 هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بەڕێوەچوو، كۆمەڵێك داتامان لەبەردەستەو ئاستی پارت و لایەنە سیاسییەكان بوونی هەیە؛ بەڵام گرنگە بزانین لەدوای كێبڕكێی هەڵبژاردن و گوتارە توندەكان، لەگەڵ ڕەتكردنەوە و سڕینەوەی پارت و سەركردەكان، له ئێستادا ئاستی متمانه چۆنه؟
باشترین داتای زانستی لەم بارەیه‌وە بتوانێت بۆ تێگه‌یشتن هاوكارمان بێت، نوێترین ڕاپرسی (ناوەندی توێژینەوەی سبەی)ە، كە لەمساڵداو لەنێوان مانگی شوبات و ئاداردا ئەنجامدراوە. له ڕاپرسییه‌كه‌دا (1590) پرسپێكراو بەشداربووه، كه تاڕادەیەكی باش و گشتگیر زۆرینه‌ی ناوچەكان بەپێی دابەشكردنی ژمارەی دانیشتوان به‌شداری پێكراون. ڕاپرسییه‌كه بۆ چه‌ند ته‌وه‌رێكی گرنگ دابه‌ش كراوه:
هەریەك لەم ته‌وه‌رانه پێویستی به خوێندنه‌وه‌ی زانستی هه‌یه، بەڵام ئەوەی ئێمە لێرەدا پێویستمانە و بەگرنگی دەزانین لەسەری بدوێن، پرسی متمانەی گشتییه. هه‌روه‌ك لە ڕاپرسییەكەدا هاتووە ئاستی متمانەی بەشدابووان بە پارتە سیاسییەكان به‌مجۆره‌یه:
گەر سەرنج بدەین، سەرباری جیاوازی نێوان ڕۆژی هەڵبژاردن لەگەڵ ڕاپرسییەكە (كه تەنها چوار مانگە)، بەڵام ئاستی متمانە بە پارت و لایەنە سیاسییەكان زۆر لاوازه. گومانی تێیدا نییە بەشێك لەوانەی لە ڕاپرسییەكە بەشداربوون دەنگدەری ئەو لایەنە سیاسییانەن، بەڵام هێشتا ئەو لایەنەی خوازراوییەتی و دەنگی پێداوە، نەیتوانیوە بە شایستەی ئەوە بمێنیتەوە متمانەی لەق نەكات. خاڵێكی دیكەی سه‌رنجڕاكێش ئاستی ڕیزبەندی کەمترین متمانەی لایەنێكی سیاسی وه‌ك بزوتنەوەی گۆڕانە. ئەم هێزە لە یەكەم دەركەوتنیدا توانی ببێتە هێزی یەكەم لە پارێزگای سلێمانی و ناوچەكانی ئه‌م ده‌ڤه‌ره، بەڵام لە ئێستادا لەو پارتانەی ناویان لە ڕاپرسییەكەدا هاتووە یه‌كێك له لاوازترینه له ڕووی متمانه‌ی جه‌ماوه‌رییه‌وه. ئەمەش دەرخەری ئەو ڕاستییه‌یه، كە هاوڵاتی لە ئاستێكی بەرزی هۆشیاریدایە. هەرئەمەش وا ده‌كات، چۆن بەخێرایی و بێ بوونی هیچ بەرژەوەندییەكی ماددی و مەعنەوی پشتیوانی هێزێكی ده‌كرد، بەهەمان شێوەش بۆی هه‌یه له‌كاتی له‌ده‌ستدانی متمانه‌ی جه‌ماوه‌ر به پارته‌كه‌ی، له ڕۆژی هه‌ڵبژاردندا پشتی تێ بكات.
بۆ سەلماندنی ئەم ژمارە و ئەنجامانەی لەڕێگەی ئەم ڕاپرسییەوە بەدەستهاتووە، دەتوانین ئەنجامی هەڵبژاردنی دوایین هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لەبازنەی سلێمانی بخەینەڕوو. ئەوانیش سێ هێزی سیاسی هەریەكە (یەكێتیی نیشتمانی كوردستان، پارتی دیموكراتی كوردستان، بزوتنەوەی گۆڕان) هیچ كام لەم سێ هێزە سەرۆكی لیستەكانیان، نەیانتوانی ژمارەی یەكەمی پارتەكەیان بەدەستبهێنن، ته‌نانه‌ت دوو له سەرۆك لیستەكانیان سەركەوتوو نەبوون (پارتی و گۆڕان)، هه‌روه‌ك سەرۆك لیستی یه‌كێتی نیشتمانی دەنگی دووەمی هێنا. ئەمەش جارێكی دیكە سەلمێنەری ئەو ڕاستییه‌یه، كه لەناو دەنگدەر و متمانەی هاوڵاتیان بە پارت و كاندیدەكان، متمانەی پارت لاوازترە و پارتی سیاسی بەپێی خواستی جەماوەر و دەنگدەری خۆشی نییە.
بەشێكی دیكەی ڕاپرسییەكە باس لە متمانە و تێپه‌ڕاندنی دۆخی چه‌قبه‌ستوویی و چاره‌سه‌ر ده‌كات:
له‌م ژمارانه‌وه دەبینین؛ جیاوازییەكی زۆر لەنێوان متمانە بەپارت و سەركردەی سیاسیی هەیە. ڕوونە متمانە بە سەركردەی سیاسی بەراورد بە پارت زیاترە، بێگومان ئەمە كۆمەڵێك ئاماژەمان پێدەڵێت؛ لە سەرووی هەمووی، هەرێمی كوردستان پاڵنەر و كۆڵەكەی بنەڕەتی ئەوەیە، كه "سەركردە لە پێش پارتە". هۆكاره‌كه‌ش ئه‌وه‌یه تا ئێستاش سەركردەی پارتی سیاسی كاریگەری لەسەر گۆڕانكارییەكان هەیە و دەتوانێت بەپێی كاریزمای خۆی، ئاراستەكان بگۆڕێت. هه‌ربۆیه بەشێك لە سەركردە سیاسییەكان، كاتێك پۆست و بەرپرسیارێتی حكومی و حزبیی وەردەگرن، بەپێی قورسایی خۆیان هێز دەدەنە دامەزراوەكان نەك بەپێچەوانەوە. نمونەی ئەمەش لەڕابردوودا، چ لە ئاستی پەرلەمان و سەرۆكایەتییەكەی، یان لە ئاستی حكومەت و سەرۆكایەتییەكەی، چ لە ئاستی سەرۆكایەتی هەرێم و دامەزراوە نیشتمانییەكان بەڕوونی هەستی پێكراوە.
ڕەنگە پاڵنەری بنەڕەتی لێره‌دا ئەوەبێت، تا ئێستاش هەرێمی كوردستان خاوەنی دەستور و یاسای بنەڕەتی خۆی نییە، بەڵكو ئەوەی هەیە یاسای ئاسایین و دەتوانرێت بەدەنگدانی ئاسایی، یان بگوڕێت یاخود هەر كاری پێنەكرێت. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا خاڵێكی دیكەی كاریگەر نەبوونی سوپا و هێزی یه‌كگرتووی نیشتمانییه، كه ئێمه نیمانه. ئێستاش هەرێم دووجۆرە هێزی هەیە: كه یەكێكیان هێزی پێشمەرگە و پاسەوانی حزبییه، كە تەنها بە موچەو ئیمتیازات دەچێتە سەر حكومەت و هیچ فه‌رمان و ڕێنماییەك لە حكومەت وەرناگرن، گه‌ر وەریشبگرن لە كەسە حزبییه‌كانی خۆیان لەناو حكومەت وەریدەگرن. مۆدێلێكی تر بوونی پۆلیس و پاسەوانی هێزەكانی دیكەیه بەناوی پاسەوانی فڵان هێز لەناو وەزارەتی ناوخۆ، یان بەرگری و فریاكەوتن و زێرەڤانی، كه ئەمانیش تەواو تەرخان دەكرێت بۆ ئەو هێزانە و تەنانەت بەپێی ئینتمای سیاسی ئەو هێزانەش ئەو كەسانە دادەنرێن و لادەبرێن. سەرئەنجام دەگەینە ئەو ڕاستییه‌ی، هێز لەم هەرێمەدا هێزی پارت و سەركردەی سیاسییە، نەك هێزی نیشتمانی و حكومی و دامه‌زراوه‌یی، هه‌ربۆیە هاوڵاتیش ئاستی متمانەكەی بەكەسی یەكەمە پاشان بە حزبه، ئەویش بەو ڕێژە كەمەی كە ده‌یبینین.
ئه‌نجام:
لەئەنجامی وردبوونەوە لەم داتایانه و تێڕوانینی هاوڵاتیان دەگەینە ئەو ڕاستییه‌ی، متمانە بە ده‌سه‌ڵات و پارتی سیاسی زۆر لاوازه و لە ئاستی وەڵامدانەوەی دۆخی سیاسی و كارگێڕیدا نییە. به‌جۆرێك ئه‌و بێمتمانەییە وایكردووە، كاریگەری لەسەر دروستنەبوونی دەوڵەت و لاوازی ئینتمای گەنج و هاوڵاتی بە خاك و نیشتمان هه‌بێت. له دۆخێكی ئاوادا گرنگە هەمووان بە دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆن كار بۆ گەڕاندنەوەی متمانە و بیر له كردنەوەی ڕێگەیەكی نوێ و بەهێزكردنی پایەكانی شەفافییەت و ڕاستگۆیی (كە دوو پایەی گرنگن بۆ بنیادنانەوەی متمانە) بكه‌نه‌وه. چونكە لەڕاستیدا بەردەوامبوونی بێ متمانەیی كاریگەری خراپتری چ لەسەر ئاستی ناوخۆ و پوكانەوەی پارت و سەركردەی سیاسی و دیموكراسی دەبێت. هه‌روه‌ك لەسەر ئاستی دەرەوە نەیارانی كورد وەك نەتەوە ئاسانتر دەتوانن سیاسیەت و ئه‌جێنداو ستراتجییەتی خۆیان لەناو هەرێمی كوردستان جێبەجێبكەن. دواجار خاڵێكی ئه‌رێنی و جێی ئومێد بوونی هه‌یه، خاڵێك ناكرێت نادیدەبگیرێت و پێویستە بۆ هەمووان ڕوون بێت؛ هەرچەندە متمانەی سیاسی لاوازه و كەمیكردووە، بەڵام ناگاتە ئاستی خۆبەدەستەوەدان، بەڵكو دەبێت وا سەیری بكەین ئەمە به‌هانه‌یه‌ك و هۆكارێكی بەهێزترە بۆ لێپرسینەوە و شەفافیەتی زیاتر.
