03 ئازار 2025

ڕێبازی ئابووری تره‌مپ و كاریگه‌ری له‌سه‌ر سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا!

ناوەندی توێژینەوەی سبەی

سەرەتا:

سیاسەتی ئابووری (دۆناڵد ترەمپ) لەماوەی خولی یەکەمی سەرۆکایەتیدا (2017-2021)، وەرچەرخانێک بوو بەرەو  پاراستنگەرایی، تاکلایەنەیی و ئابووری ناسیۆنالیستی، کە بەشێوەیەکی بەرچاو توانی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا لە چوارچێوه‌یه‌كی جیاوازدا پێناسە بکات! لە دووباره‌ هەڵبژاردنەوەشیدا 2024، شێلگیرانەتر لە پێشوو؛ سیاسەتی باج، فشاری ئابووری و ڕێبازی مامەڵەخوازیی لەگەڵ هاوپەیمانەکانیدا، بەردەوامی هەیە. سیاسەتەکانی تره‌مپ لەسەر ئەم رێبازە؛  گه‌رچی دەسکەوتی ئابووری کورتخایەنیان بۆ ئەمریکا هەبووە، به‌ڵام پەیوەندی نێوان ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی گرژ کردووە و بازرگانی جیهانیی ڕووبەڕووی قۆناغێکی نائارام کردۆتەوە. ئاماژەکان ڕوو له‌و ئاراسته‌یه‌ن، کە سیاسەتی جیهانیی لەسەر دەستی تره‌مپ، ژانی لەدایکبوونی سیستەمێکی تازەی گرتووە، بەڵام ئەوەی تا ئێستا دیارە؛ نادڵنیایی و ناجێگیرییە! 

بازرگانی و باج؛ وەرچەرخان بەرەو پاراستنگەرایی Protectionism: 

سیاسەتە بازرگانییەکانی تره‌مپ، پێچەوانەی پرەنسیپەکانی بازاڕی ئازاد؛ پەیڕەوییان لە سەپاندنی باجی توند و دووبارە دانوستانی بازرگانی لەگەڵ وڵاتان کردووه‌. تره‌مپ، ئەمریکای لە هاوپەیمانی ترانس-پاسیفیک (TPP) کشاندەوە، شەڕی بازرگانی لەگەڵ چین دەستپێکرد، و NAFTA-ی هێنایەوە ژێر گفتوگۆ و دانوستان بۆ ڕێککەوتننامەی ئەمریکا-مەکسیک-کەنەدا (USMCA) . دانانی باج لەسەر کاڵای چینی (بە تێکڕای 18٪) وەک ڕێوشوێنی تۆڵەسەندنەوە؛ زیانی بە جوتیاران و بازرگانانی ئەمریکا گەیاند. له‌ به‌رده‌وامیی کورتهێنانی بازرگانی ئەمریکا و چین، توێژینەوەکان دەریانخستووە زیادکردنی باج لەبری گێڕانەوەی پیشەسازییەکان بۆ ناوەوەی ئەمریکا، تێچووی بەکاربردنیان لەسەر هاوڵاتیان زیادکردووە!  

پێشنیازی سەپاندنی باجێکی گشتگیر 10٪ لەسەر هاوردەکان، هەنگاوێکە ڕەنگە مەترسی تۆڵەسەندنەوەی ئابووری و فشارەکانی هەڵاوسان لەناوخۆی ئەمریکا زیاد بکات. سیاسەتە ئابوورییەکانی تره‌مپ لەوانەیە ڕۆڵی دامەزراوە بازرگانییە فرەلایەنەکان وەک ڕێکخراوی بازرگانی جیهانی (WTO) لاوازتر بکات. 

گەمارۆکان و فشاری ئابووری لەسەر نەیارەکان: 
بۆ فشار خستنە سەر نەیارەکانی (ئێران، کۆریای باکوور، ڤێنزوێلا و ڕووسیا)؛ تره‌مپ بە ڕاده‌یه‌كی زۆر پشتی بە گەمارۆی ئابووری بەستووە. هەڵمەتی "ئەوپەڕی فشار"ی لەسەر ئێران دوای دەرچوون لە ڕێککەوتنی ناووکی (JCPOA) ئابووری ئێرانی وێران کرد، بەڵام سەرکەوتوو نەبوو لە گێڕانەوەی تاران بۆ دانوستانە ئەتۆمییه‌كان. بە هەمان شێوە، گەمارۆکان لەسەر ڤێنزوێلا حکومەتەکەی لاواز کرد بەڵام نەیتوانی گۆڕینی ڕژێم مسۆگەر بکات. گەمارۆکان لەسەر کۆریای باکوور، لەگەڵ لوتکە دیپلۆماسییەکان، سەرکەوتوو نەبوون لە بەدەستهێنانی داماڵینی چەکی ناووکی! 

لەکاتێکدا ئەم ڕێوشوێنانە هێز و هەژموونی دارایی ئەمریکا نیشان دەدەن، وه‌لێ زۆر جار ئامانجی دیپلۆماسی ڕوونیان نییە. بۆ نمونە هاوپەیمانەکانی ئەمریکا دەتۆرێنن و دووریان دەخەنەوە، نەیارەکان پاڵ پێوەدەنێن بۆ گەڕان بەدوای سیستەمی دارایی جێگرەوە، کە لەوانەیە لە درێژخایەندا کاریگەری و ڕۆڵی ئەمریکا لاواز بکات.! لە خولی دووەمی سەرۆکایەتییەکەیدا، پێدەچێت تره‌مپ زیاتر جەخت لەسەر فشاری ئابووری بکاتەوە، بەتایبەتی دژی چین و ئێران، بەڵام ئامادەیی ئەو بۆ کەمکردنەوەی گەمارۆکان لەسەر ڕووسیا، نیگەرانی لەلای هاوپەیمانە ئەوروپییەکانی دروست کردووە.

پەیوەندی لەگەڵ هاوپەیمانان و دامەزراوە نێودەوڵەتییەکان:
رێبازی ناسیۆنالیزمی ئابووری تره‌مپ کاریگەریی هەبووە لەسەر هاوپەیمانەکانی ئەمریکا؛ بەتایبەت ناتۆ (NATO)، یەکێتی ئەوروپا (EU)، و دامەزراوە جیهانییەکانی وەک G7 و WTO.  ته‌نانه‌ت زۆر جار ڕەخنە لە ئەندامانی ناتۆ دەگرێت بەهۆی کورتهێنان لە خەرجکردنی بودجه‌ی بەرگریدا و هەڕەشەی کێشانەوەی پشتگیری (واشنتن) له‌و هاوپه‌یمانێتییه‌ دەکات. له‌و باره‌یه‌وه‌ فشارەکانی تره‌مپ ،کاریگەرییان هەبووە بۆ بەشداریکردنی زیاتری وڵاتانی ناتۆ لە خەرجی بەرگریی و سەربازیدا، بەڵام لەهەمان کاتدا، متمانەی نێوان ئەمریکا و ئەندامانی تری ناتۆی لاواز کردووە! 

له‌لایه‌كی تره‌وه‌، سیاسەتە بازرگانییەکانی تره‌مپ پەیوەندییەکانی ئەمریکا و یەکێتی ئەوروپایان گرژ و ئاڵۆز کردووە، سەرکردە ئەوروپییەکان بێزارن لە تەعریفە گومرگییەکانی و بەبێ بایەخ سەیرکردنی بۆ هاوپەیمانێتییەکەیان. تره‌مپ لە ڕێكکەوتنە سەرەکییە جیهانییەکانیش کشاوه‌ته‌وە، لەوانەش ڕێککەوتننامەی پاریس بۆ کەشوهەوا و دەستەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان.  ئەمەش ئاماژەیە بۆ گۆڕانکاریی لە سیستەمی بەڕێوبردنی جیهان بە سەرکردایەتی ئەمریکا، کە هەندێک وەک پاشەکشەی ئەمریکا ناوی دەبەن! 

سیاسەتی وزە و کاریگەری جیۆپۆلەتیکی:
ستراتیژی "زاڵبوونی وزە"ی تره‌مپ گرنگی دەدات بە فراوانکردنی بەرهەمهێنانی سووتەمەنی فۆسیلی ئەمریکا، کە بووەته‌ هۆی بەرزترین ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت و گاز. ئەمەش پشتبەستنی ئەمریکا بە نەوتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست کەم دەکاتەوە، و ڕێگەی بۆ ئاسان ده‌كات، كه‌ بەبێ شۆکی گەورەی نرخی جیهانیی نەوت، فشار بخاتە سەر ئێران و ڤێنزوێلا. بەڵام، پاشەکشەکردنی لە سیاسەتەکانی کەشوهەوا و هاوڕیزی لەگەڵ (سعودیە) لە دەستکاریکردنی بازاڕی نەوتدا، هاوپەیمانە ئەوروپییەکانی دوورخستەوە، کە سه‌رنجیان لەسەر وزەی نوێبووەوە بوو.

بۆ خولی دووەمی سەرۆکایەتییەکەی، تره‌مپ بەڵێنی داوە  بەرهەمهێنانی وزەی ئەمریکا زیاد بکات بە لابردنی سنووردارییە ژینگەییەکان و بەهێزکردنەوەی سووتەمەنی فۆسیلی لە بەرامبەر دەستپێشخەرییەکانی وزەی سەوز. ئەمەش دەکرێت زیاتر جیاوازی ئەمریکا لە بەڵێنە کەشوهەواییە جیهانییەکان قووڵ بکاتەوە و کێبڕکێی جیۆپۆلەتیکی وزە چڕتر بکاتەوە.

کۆچ و پەیوەندییە دەرەکییەکان: 
سیاسەتەکانی تره‌مپ بۆ سنووردارکردنی کۆچ، لەوانە "قەدەغەکردنی گەشت بۆ چەندین وڵاتی موسڵماننشین و ڕێوشوێنە توندەکانی سنوور" پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی لەگەڵ زۆرێک لە وڵاتە کاریگەرەکان گرژ  و ئاڵۆز کردووە. به‌تایبه‌ت هەڕەشەکانی بە سەپاندنی باجی گومرگی لەسەر مەکسیک بۆ کەمکردنەوەی کۆچ، ئەو وڵاتەی ناچار به‌ پابه‌ندی كرد؛ بەڵام زیانی بە پەیوەندییەکانی ئەمریکا-مەکسیک گەیاند. توندکردنی ڕێكاره‌كانی پێدانی (ڤیزای کار)، به‌هه‌مان شێوه‌ کاریگەری لەسەر پەیوەندییەکانی وڵاته‌كه‌ی لەگەڵ وڵاتانی وەک هیندستان هەبوو، کە سنووردارکردنەکانی H-1B زیانی بە پەیوەندییە ئابووری و دیپلۆماسییەکان گەیاند.

چاوه‌ڕوان ده‌كرێت له‌ خولی دووەمی سەرۆکایەتی (تره‌مپ)دا؛ سیاسەتی دەرکردنی بەکۆمەڵ، سیاسەتی توندتری پەنابەری، و فراوانکردنی چاودێری سنوور جێبەجێ بکرێت. ئەم ڕێوشوێنانە دەکرێت ببنە هۆی نیگەرانی مرۆیی و گرژی دیپلۆماسی، بەتایبەتی لەگەڵ ئەمریکای لاتین.

ئەنجام: سیاسەتی دەرەکی دابڕاو و مامەڵەی ئەمریکا: 
سیاسەتی دەرەوەی ئابووری تره‌مپ، پێناسەی بەشداریی جیهانیی ئەمریکای دووبارە کردەوە، فرەلایەنی هاوکارانەی؛ بە نەتەوەپەرستی ئابووری توند گۆڕی. لەکاتێکدا تاکتیکەکانی بازرگانی هەندێک چاکسازی بەزۆر سەپاند، بەڵام تێچووی بۆ کۆمپانیا و بەکاربەرانی ئەمریکا زیاد کرد. سزاکانی نەیارەکانی لاواز کرد، بەڵام زۆرجار سەرکەوتنی دیپلۆماسی درێژخایەنیان نەبوو. هەڵوێستی لەسەر هاوپەیمانێتییەکان متمانەی جیهانی بە بەڵێنەکانی ئەمریکا تێکداوە، و سیاسەتەکانی وزە و کۆچ زیاتر دابەشبوونەکانی لەگەڵ هاوبەشەکان قووڵتر کردەوە.

دواجار له‌م خوله‌ی سەرۆکایەتی (تره‌مپ)دا، چاوەڕوان دەکرێت سیاسەتی ململانێی ئابووری زیاد بکات، شێوازێکی مامەڵەیی بۆ دیپلۆماسی بەهێز بکات، و نادڵنیایی جیهانی دەربارەی ڕابەرایەتی ئەمریکا قووڵتر بکاتەوە. لێره‌دا پرسیاره‌ گرنگه‌كه‌ ئه‌وه‌یه‌؛ ئایا ئەم ستراتیژە، هێزی ئابووری و جیۆپۆلەتیکی ئەمریکا بەهێز دەکات؟ یان لە هاوپەیمانە نەریتییەکانی دایدەبڕێت؟!