باست عوسمان محمد
پێشەکی
لە کۆمەڵگەی دیموکراسیدا، متمانەی گشتی بە دامەزراوە سیاسییەکان بەردی بناغەی شەرعییەت و سەقامگیری و حکومڕانییه. هه‌روه‌ك متمانەی هاوڵاتیان بەو دامەزراوانە دەبەستێتەوە، کە مەبەست لێی نوێنەرایەتیکردنیانن (Bianco1994). بەمەش هەم شەرعیەت و هەم کاریگەری حکومەتی دیموکراسی بەرز دەکاتەوە (Mishler and Rose2001). هەرێمی کوردستان لەساڵانی رابردوودا بەهۆی سەقامگیری ڕێژەیی لە ناوچەیەکی پڕ لە گێژاودا ستایشی زۆری دەکرا، بەڵام ئێستا دۆخی سیاسی ڕووبەڕووی تاقیکردنەوەیەکی مەترسیدار بۆتەوە و نادڵنیایی سیاسی پەرەیسەندوە. ئەمەش بەشێکی بەهۆی ململانێی ناوخۆیی حزبەکان، دواکەوتنی پێکهێنانی حکومەت و کەمبوونەوەی متمانەی گشتی بووە. ئەم شیكارییه بەدواداچوون بۆ هەستی گشتی دەکات، بەرامبەر بە حکومڕانی و چەقبەستویی سیاسی لەهەرێمی کوردستان، بە سودوەرگرتن لە داتاکانی ڕاپرسییەک "متمانەی گشتی بە حکومڕانی و تێڕوانین بۆ چەقبەستوویی سیاسی لە هەرێمی کوردستان" کە (ناوەندی توێژینەوەی سبەی) ئەنجامی داوە. دۆزینەوەکان پەرەسەندنی ناڕەزایی لە پرۆسەی سیاسی، بێمتمانەیی قووڵ بە پارتە سیاسیەکان، بەگشتی و پارتە ئۆپۆزسیۆنەکان، بەتایبەتی دەردەخات. جگە لەوەی بێمتمانەییه‌كی قووڵ بە ئەکتەرە ساسیییەکان و نیگەرانییەکی بەرچاو لە سەقامگیری و گەشەسەندنی داهاتووی ناوچەکە ئاشکرا دەکەن.
گرنگترین ته‌وه‌ره‌كانی به‌شی یه‌كه‌می ڕاپرسییه‌كه:
له وه‌ڵامی پرسیار ده‌ربارەی سه‌قامگیری سیاسی، ٪53.6 بەشداربوون دۆخەکەیان بە (سەقامگیر) وەسفکردوە، لەکاتێکدا لە 22.8% بەشداربووان بە (ناسه‌قامگیر) ده‌یبینن. ئەم دەرئەنجامە پێمان ده‌ڵێت، ئەقڵیەتی سیاسی بەشێک لە کۆمەڵگەی کوردی بەهۆی زەبروزەنگی مێژووییەوە لەقاڵب دراوە، لە 77.21% بەشداربووانی ڕاپرسییەکە لە ڕووی تەمەنەوە بەئەڵقەی شەڕی ناوخۆ و توندوتیژی ڕژێمی پێشوودا تێپەڕیون بۆیە دۆخی ئێستا بە (جێگیر و سەقامگیر) دەزانن، پێدەچێت ئەم ڕووداوانە بەشێوەیەکی بەرچاو تێڕوانینەکانیان بۆ سەقامگیری لەقاڵب دابێت. توێژینەوەکان لە کۆمەڵگاکانی دوای جه‌نگ و ململانێکاندا دەریدەخەن، ئەو كه‌سانه‌ی بەهۆی توندوتیژی درێژخایەنەوە توشی زەبروزەنگ بوون، زۆرجار لێبوردەییەکی بەرزتر بۆ ناکارایی سیاسی و خراپی حکومڕانی، یان گەندەڵی نیشان دەدەن، لەترسی ئەوەی گۆڕانکاری سیاسی ڕیشەیی ڕەنگە ناسەقامگیری بهێنێتە ئاراوە.(Inglehart 2020) هه‌روه‌ك باوه‌ڕیان وایە لە کاتی ململانێی چارەسەر نەکراودا، ئەندامانی کۆمەڵگە، ویستیان هەیە پێویستی خۆیان بۆ ئاسایش بەدی بهێنن (Bar-Tal 2007) ئەمەش لەکاتێکدا گەنجانی تەمەن 15 بۆ 29 ساڵان نزیکەی 30%ی دانیشتوانی هەرێمی کوردستان پێکدەهێنن (1,728,000 لە کۆی 6,171,000). جگە لەوەش، نزیکەی 35%ی دانیشتوانی هەرێمی کوردستان لە تەمەنی خوار 15 ساڵەوەیە (نزیکەی 2,159,879) (بەهار بەصیر و کامەران پاڵانی، گەنج و نەوەی نوێ لەکوردستان ) ئەم نەوەیەی گەنجانی هه‌رێمی كوردستان، هیچ یادەوەرییەکی ڕاستەوخۆی ڕژێمی بەعسییان نییە (Fazil and Baser 2021). هه‌ربۆیه ئەم تێڕوانینە ئەوەمان بۆ ڕوون دەکاتەوە ،کە بۆچی تا ئێستاش 53.6% بەشداربووان دۆخی سیاسی بە سەقامگیر وەسف ده‌كه‌ن سەڕەرای ئالینگارییه بەردەوامەکانی حکومڕانی لەهەرێم.
دواکەوتنی پێکهێنانی کابینەی نوی بێزارییەکی بەرفراوانی گشتی لێکەوتۆتەوە، بەجۆرێک لە ٪43 بەشداربوون نیگه‌رانی، یان بێزاری قوڵیان دەربڕیوە، لەکاتێکدا ٪11 بەشداربووان تاڕادەیەک هەستیان بە بێزاری کردووە. ئەوەی جێگای سەرنجە لە ٪29 پێیان وابووە بەم زووانە ئەو کێشەیه چارەسەر دەبێت له‌به‌رانبه‌ردا ٪15 بێباکن لە پێکهێنانی حکومەت.
ئەم ژمارانه ڕاسته‌قینه‌یی هه‌ستی بێزاری و نیگه‌رانی زۆرینەی دانیشتوان، بەهۆی چەقبەستوویی سیاسی و ناکارایی حکومڕانییەوە ده‌رده‌خه‌ن، لەکاتێکدا کەمینەیەکی بەرچاو، کە ته‌نها ٪29 بەشداربووانن هیوایه‌كیان بە كارایی سیستەمی سیاسی هەیه، ئەمەش له‌خۆیدا ئاماژەیە بۆ بوونی پەیوەندییەکی لاواز لەنێوان دامەزراوە سیاسییەکان و کۆمەڵگەدا. بەگشتی لەم ئەنجامانەوە ئەوە ڕوون دەبێتەوە، كه زۆرینەی ڕەها سەرقاڵی هه‌واڵی گۆڕانكاری و پێشهاتە سیاسییەکانن، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ماندوو، و بێزارن.
بەشداربووانی راپرسییەکە به ڕێژه‌ی 38.4% هۆکارەکەی بۆ ململانێی نێوان هەردوو حزبی ده‌سه‌ڵاتدار (پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتیمانی کوردستان) دەگەڕێننەوە. ئەمەش ئاماژه‌یه بۆ هه‌ستی زۆرینه‌ی کۆمەڵگە، كاتێك چەقبەستویی سیاسی وەک پرسێکی ئاسایی نابینێت، بەڵکو وەک ململانێی ئه‌م دوو هێزه له‌سه‌ر پله و پۆست و به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی خۆیان ده‌یبینن. هه‌ربۆیه لەم ژینگە سیاسییەدا ململانێی نێوانیان، شەرعییەتی حکومەتی داهاتوش لاوازدەکات و جەمسەرگیری لەکۆمەڵگەدا زیاتر دەکات، كه دواجار نیگه‌رانی و بێمتمانەیی بە سیستەمی سیاسی قوڵتر دەکاتەوە. بەپێی ئامارە فەرمییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2024 زیاتر لە 5000 کەس هەوڵی کۆچکردنیان داوە بۆ ئەوروپا (بەصیر و پالانی، گەنج و نەوەی نوێ لەکوردستان)، كه ئه‌مه‌ش وه‌ك ده‌ره‌نجام ده‌بینرێت.
ڕێژه‌یه‌كی بەرچاوی بەشداربووان 87.2% هاوڕان لەسەر ئەوەی، چەقبەستوویی سیاسی زیان بەناوبانگی هەرێمی کوردستان دەگەیەنێت. ئەم نیگەرانییە جەخت لەسەر بەپەلەیی چارەسەر کردنی ناکۆکییە ناوخۆییەکان و پێکهێنانی کابینەی نوێی حکومەت دەکاتەوە، له‌پێناو پاراستنی پێگەی ستراتیژیی و دیپلۆماسی لەناوچەکەدا.
متمانە بە پارتە سیاسییەکان و سەرکردەکان
ئەم راپرسییە کەمی و نه‌بوونی متمانەی سەرنجراکێش به زۆرینه‌ی پارتە سیاسییەکان ئاشکرا دەکات، بەجۆرێک ٪76 به‌شداربووان بێمتمانەیی خۆیان به‌رانبه‌ر (یەکێتی نیستیمانی کوردستان) دەربڕیوە، به‌ڵام بۆ (پارتی دیموکراتی کوردستان) ئاستی بێمتمانه‌یی به‌شداربووان بۆ ٪59 داده‌به‌زێت. لە کاتێکدا پارتی دیموکراتی کوردستان لە سەرەتای دروستبوونی حکومەتی هەرێمەوە بەشدارییەکی کاراو ڕۆڵی بەرچاوی هەبووە لەکایەی حکومڕانی و سیاسی هەرێمدا، تا ئاستێك كه هه‌میشه به‌رپرسیارێتی و ده‌سه‌ڵاتی زیاتر بووه، له یه‌كێتی نیشتمانی كوردستان.
په‌یوه‌ست بە حزبەکانی دەرەوەی دەسەڵات، ئەنجامەکان سەرنجڕاکێشترن، بەتایبەت كاتێك ده‌بینین ٪91 بەشداربوون بێمتمانەیی خۆیان به‌رانبه‌ر (نه‌وه‌ی نوێ) دەربڕیوە؛ له دۆخێكدا كه لە دوایین هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان 292032 دەنگی بەدەستهێنابوو، کە دەکاتە 15 کورسی لە کۆی 100 کورسی پەرلەمان (ڕاپۆرتی چاودێری بۆهەلبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان ، دامەزراوەی پەی). ئەم ناتەباییەی نێوان سەرکەوتنی نەوەی نوێ لە هەڵبژاردن و متمانەی گشتیدا، پرسگەلێکی قوڵتر ئاشکرادەکات، کە ژماردنی دەنگەکان تێدەپەرێنن. ئەم پارادۆکسە تیشک دەخاتە سەر دینامیکیەتێكی قوڵتر لە سیاسەتی کوردیدا، کە مەرج نییە دەسکەوتی هەڵبژرادن یەکسان بێت بە شەرعییەتی گشتی. به واتایه‌كی تر، دەکرێت هەندێک لەو دەنگانەی نەوەی نوێ ڕەنگدانەوەی دڵسۆزی، یان متمانەی ڕەگداکوتاو نەبێت، بەڵکو دەنگێکی ناڕەزایەتییە بەرامبەر بە حزبە دەسەڵاتدارە تەقلیدییەکان (یەکێتی و پارتی) لە کۆمەڵگا ماندووەکاندا، كه زۆرجار دەنگدەر پشتگیری لە پارتی نوێ، یان ئۆپۆزسیۆن دەکەن بۆ دەربڕینی بێزاری خۆیان لەدۆخی ئێستا. وه‌لێ کاتێک ئەم لایەن نوێیانە ناتوانن گۆڕانکاری بکەن و پێچەوانەی بەڵێنەکانی هەڵبژاردن ده‌جوڵێنەوە، ئاستی بێهیوایی بەرامبەریان دەتوانێت بەهەمان شێوە به‌رز ببێته‌وه. سەرەڕای ئەمانە بێکاریگەریبوونی هەستپێکراوی حزبەکە لە بەدەستهێنانی چاکسازی و گۆڕانکاری و پێکهێنانی حکومەتی نوێدا، ڕەنگە دەنگدەرانی بێهیوا کردبێت، کە سەرەتا بە ئومێد و چاوه‌ڕوانی زۆرەوە پشتگیرییان لێدەکرد. هاوكات ٪95 بەشداربووان بێمتمانەیی خۆیان بە بزوتنەوەی گۆڕان و ٪93 بە کۆمەڵی دادگەری دەربڕیوە.
ئەم بێمتمانەییە دەکرێت بەشێکی پەیوەندیداربێت بە گەندەڵییەوە، بەجۆرێک لە ساڵی 2024 بەگشتی 573 داوای یاسایی تایبه‌ت بە دۆسیەی گەندەڵی تۆمارکراوە. لەو ژمارەیە 223 دۆسیەیان ڕەوانەی دادگا کراون و هەزار و 47 دۆسیەش لەژێر لێکۆڵینەوەدان، کە بەشێکیان دەگەڕێتەوە بۆ ساڵانی پێشوو (کۆمیسیۆنی دەستپاکی کوردستان ئاماری ٢٠٢٤ی گەندەڵی). هه‌روه‌ك پێده‌چێت بەشێکی دیکەشی په‌یوه‌ست بێت بەقەیرانی ئابورییەوە، كه حکومەتی هەرێم ڕووبەڕووی ئاستەنگی ئابووری بەرچاو بووەتەوە، کە بەهۆی وەستانی هەناردەکردنی نەوت و ناکۆکی سیاسییەوە خراپتر بووە.
کاتێک لە بەشداربووانیان پرسی زۆرترین متمانەت بەکام لایەن، یان سەرکردەی سیاسی هەیە بۆ تێپەڕاندنی ئەم دۆخە و چارەسەرکردنی ناکۆکییەکانی ئێستا 33.1% متمانەیان بە لایەنی سیاسی و 25.5% باوەڕیان بە سەرکردەی سیاسی و 41.3% هیچ متمانەیه‌كیان بەکەس نییە، ئەمەش ئاماژەیە بۆ بێهیواییەکی سیاسی بەربڵاو و قەیرانی قوڵی شەرعییەتی سیاسی.
بەشی سێیەمی توێژینەوەکە تایبەت به کاریگەری چەقبەستوویی سیاسییه لەسەر ژیانی ڕۆژانە
ئەنجام
ڕاپرسییەکە تیشک دەخاتە سەر ساتێکی گرنگ بۆ هەرێمی کوردستان، كه چەقبەستوویی سیاسی، ململانێی ناوخۆیی حزبەکان و پاشه‌كشه‌ی حکومڕانی؛ متمانەی گشتی دەشێوێنێت و کاریگەری نەرێنی لەسەر ژیانی ڕۆژانەی هاوڵاتیان و ناو و ناوبانگی ناوچەیی و نێودەوڵەتی هەرێم دەبێت. بەو هۆیه‌ی نزیکەی نیوەی بەشداربووانی ڕاپرسییه‌كه متمانەیان بەهیچ كاره‌کتەرێکی سیاسی نییە، چاکسازی بەپەلە پێویستە بۆ دووبارە بونیاتنانەوەی متمانە، گەڕاندنەوەی کارایی و دڵنیابوون لەوەی پێداویستییە گشتییەکان ده‌سته‌به‌ر دەکرێن. دۆزینەوەکان بانگەوازێکی ڕوون بۆ پرۆسەی سیاسی شەفاف و گشتگیر و کارا لە هەرێمی کوردستان دەخەنەڕوو. هه‌روه‌ك تیشك ده‌خاته سه‌ر ئه‌و ڕاستییه‌ی؛ كه هەرێمی کوردستان نەک تەنها قەیرانی سیاسی، بەڵکو قەیرانی شەرعییەت لەبەردەمیدایە. بۆیە بەبێ چاکسازیی خێراو جدی و پێکهێنانی کابینەی نوێ، پێدەچێت کەلێنی نێوان چینی سیاسی و خەڵک فراوانتر دەبێت و مەترسی نەک تەنها بۆ حکومڕانی، بگره بۆ سەقامگیری و گەشەسەندنی درێژخایەنی ناوچەکە دروستدەکات.
سەرچاوەکان
Bar-Tal, D. (2007). "Sociopsychological foundations of intractable conflicts." American Behavioral Scientist50(11): 1430-1453.
Bianco, W. (1994). Trust: Representatives and constituents, University of Michigan Press.
Fazil, S. and B. Baser (2021). "Kurdish youth as agents of change: Political participation, looming challenges, and future predictions." Youth identity, politics and change in contemporary Kurdistan: 13-23.
Inglehart, R. F. (2020). Cultural evolution: People’s motivations are changing, and reshaping the world, Oxford University Press.
Mishler, W. and R. Rose (2001). "What are the origins of political trust? Testing institutional and cultural theories in post-communist societies." Comparative political studies 34(1): 30-62.
Palani, K. (2023). Violent Extremism in the Kurdistan Region of Iraq: Potential Drivers and Preventative Measures.
https://www.despaky.krd/en/2024/24/12/6997/51/
